Francis Poulenc był francuskim kompozytorem, którego
twórczość wymieniana jest w katalogach twórców XX wieku, ale nikt dotąd nie
traktował jej zbyt poważnie. Za poważne uważa się z jakiegoś powodu, tylko te
dzieła które wyrażają „ideę postępu”, którą wiąże się dysonansami, hałasem,
dziwactwami, a zwłaszcza skrajnym strukturalizmem, czyli poddawaniu wszystkiego
rachubie.
Francis Poulenc urodził się 7 stycznia 1899 roku. Jego ojciec
wraz ze swymi dwoma braćmi zarządzali fabryką chemiczną, która z czasem stała się znaną Rhȏne Poulenc Company.
Rodzina Poulenca ze strony ojca była bardzo przywiązana do wiary katolickiej. Rodzina
ze strony matki troszczyła się o dobra materialne. Wybuch I Wojny Światowej i służba
w armii spowodowało, że Poulenc nie mógł studiować w Konserwatorium Paryskim.
Studia kompozytorskie odbył w późniejszym czasie pod opieką Charlesa Koechlina. Choć kompozytor zawsze czuł się katolikiem to
dopiero podróż, po śmierci przyjaciela, do miasteczka Rocadamour pogłębiła jego
wiarę. Poulenc ujrzał w maleńkiej kapliczce cudowną figurkę Madonny wyrzeźbioną
w czarnym drewnie przez Świętego Amadoura. Tego wieczora zaczął pisać Litanię do Czarnej Madonny na głos
żeński i organy. Wyraził prostą, wiejską wiarę która tak go urzekła podczas
wizyty w tym odludnym miejscu. Po tym doświadczeniu kompozytor częściej tworzył
religijne utwory chóralne: msze, motety, laudy,
modlitwy, utwory orkiestrowe: Gloria,
Stabat Mater, Odpowiedź Ciemności; i przede wszystkim operę Dialogi Karmelitanek. Przed śmiercią
napisał Lament, żegnając się z
muzyką. Zmarł nagle w Paryżu 30 stycznia 1963 roku. Nie zostawił żadnego nie
ukończonego utworu.
Akcja opery Dialogi
Karmelitanek oparta jest na autentycznych wydarzeniach odnoszących się do
błogosławionych męczennic z Campiegne. Podczas Rewolucji Francuskiej w 1794 w
Campiegne 16 sióstr Karmelitanek, odmówiło poddania się nowemu, świeckiemu prawu. Zostały aresztowane, uwięzione w
Cambrai, a potem przewiezione do Paryża, gdzie 17 lipca odbyła się egzekucja.
Na schodach szafotu siostry przywdziały welony. Śpiewając Veni Creator, na znak
odnowienia ślubów zakonnych, zostały po kolei zgilotynowane. Jako pierwsza
zginęła nowicjuszka, jako ostatnia przeorysza. Historia ta opisana została
przez katolicką pisarkę Gertrudę von Le Fort: Ostatnia na szafocie. Tą samą historię wykorzystał także Georges
Bernanos w sztuce Dialogi Karmelitanek.
Stała się ona podstawą libretta opery Francisa Poulenca.
Opera składa się z 12 scen budujących
dramat o sile zupełnie wyjątkowej w teatrze muzycznym. To historia młodej kobiety
wstępującej do klasztoru. W codziennym życiu klasztoru widzimy siostry przy
pracy, rozmawiające o wierze, powołaniu i modlitwie. Asystujemy śmierci w
trwodze starej przeoryszy, dręczonej profetyczną wizją zagłady klasztoru.
Rewolucja się zbliża. Do zakonu wdzierają
się przedstawiciele samozwańczej władzy żądając likwidacji Zgromadzenia.
Siostry odmawiają. W noc przed egzekucją nowa przeorysza przygotowuje siostry
na męczeńską śmierć. Akcja opery nie jest tylko opisem bohaterstwa. Główna
bohaterka Blanche - nowicjuszka, ucieka z klasztoru, także ksiądz i jedna ze
starszych sióstr dla własnego bezpieczeństwa zrzucają habity i znikają. Siostry
pozostają pod opieką przełożonej. W jednej z inscenizacji tej opery siostry, w
celi więziennej, na prostych białych koszulach, zostawionych im przez oprawców, malują sobie węglem znak
krzyża.
Śpiewając Salve Regina (zmiana
wprowadzona przez kompozytora) powoli wstępują na szafot. W końcu z chóru pozostaje tylko jeden głos: najmłodszej,
nowicjuszki (jakże znacząca zmiana wprowadzona
przez kompozytora). Tu następuje apogeum liryzmu, heroizmu, męczeństwa i
świętości. Zakonnice do ostatniej chwili niezłomnie śpiewają hymn, który wznosi
je do Nieba, choć widzą jak poprzednie giną. Siostry mają wybór, mogą w każdej
chwili zrzucić habity i odejść. Nawet główna bohaterka, nowicjuszka, powraca w ostatniej chwili, by dobrowolnie
zginąć z innymi; pokonuje swą słabość - nie wiary - lecz charakteru. Dwie
nowicjuszki, ginąc z siostrami, podkreślają siłę przysięgi którą wszystkie złożyły,
podkreśliły ją także siłą swej młodości, którą również złożyły na ołtarzu
męczeństwa. Muzyka Poulenca, wcześniej w jego twórczości pogodna i ciepła, tu
staje się dramatyczna i tragiczna. Oddaje całą głębię, powagę i dramat tej
sytuacji, gdzie każda decyzja jest ostateczna, decyduje o życiu lub śmierci, o
życiu w glorii lub w potępieniu. Kompozytor oczyma wiernego patrzy na
wydarzający się cud. Z wielką pokorą i całym swym talentem, a zarazem z wielkim
rozmachem, buduje wielkie misterium. Misterium świadectwa wiary, świadectwa
nieustającej miłości Chrystusa do człowieka oraz miłości człowieka do Chrystusa
i ich wzajemne przywiązanie, z taką
pokorą objawione przez Karmelitanki z Campiegne.
Dialogi Karmelitanek to jedna z najważniejszych oper XX
wieku. Jej głęboki tragizm i wzniosłość nie mają sobie równych. Napisanie tego
dzieła było także aktem niezwykłej odwagi i potężnej wiary kompozytora. Jako
Francuz pokazał prawdę o Rewolucji Francuskiej i następującego po niej materializmu,
nihilizmu, cynizmu i okrucieństwa; pokazał nieustającą siłę chrześcijaństwa,
nieugiętą wobec barbarzyństwa i ślepego terroru; przeciwstawił się też całemu XX-wiecznemu
światu muzycznemu, który, zniewolony zasadami strukturalizmu i konceptualizmu,
przenosił technikę ponad idee duchowe i estetyczne. Francis Poulenc wyraził o swojej muzyce
mówiąc: „nie analizujcie jej, kochajcie ją.”
I tak uczestnictwo w dziele sztuki
staje się uczestnictwem w męczeństwie.
Około 150 lat później tą samą drogą,
co Siostry Karmelitanki z Campiegne podążyła inna święta: Gertruda Stein, także
Karmelitanka.
Dialogi Karmelitanek to opera mądra i czuła. Na DVD wydano już kilka jej inscenizacji W
bardzo różny sposób pokazane są ostatnie chwile i decyzja sióstr. W
przedstawieniu z Metropolitan Opera pokazany jest głównie lęk przed śmiercią,
niemal histeria wobec niej. W wykonaniach europejskich dominuje duch heroizmu w
przyjmowaniu śmierci, niekiedy omal liturgiczne zamyślenie.
I tak dzieło sztuki staje się uczestnictwem w misterium
męczeństwa.
Fragmenty opery w różnych wykonaniach można zobaczyć na
portalu You tube: Dialogues des Carmelites.